Zjawisko narkomanii i uzależnienia od substancji narkotycznych, inaczej odurzających, znane jest od wieków. W Polsce pojawiło się na przełomie XIX i XX wieku, a w okresie międzywojennym zażywanie substancji odurzających w kręgach artystycznych było dość powszechnie traktowane jako element inspiracji twórczej. Najczęściej przyjmowane w tych dekadach środki odurzające obejmowały morfinę, opium i eter, rzadziej heroinę i kokainę. Zjawisko narkomanii przyjęło jeszcze większe rozmiary w drugiej połowie XX w., kiedy rozpowszechniło się spożywanie alkoholu, palenie tytoniu, ale też przyjmowanie leków psychotropowych i przetworów z konopi indyjskich. Osobnym problemem jest pojawienie się w ostatnich dekadach tzw. dopalaczy. Jest to zwyczajowe określenie, stosowane również w Polsce, pewnej grupy substancji psychoaktywnych, będących często mieszankami różnych substancji i odczynników chemicznych.
Celem opracowania jest przedstawienie niekorzystnych następstw związanych z przyjmowaniem używek, głównie alkoholu, narkotyków oraz substancji psychoaktywnych, z których część wykorzystywana jest w farmakoterapii jako leki przeciwbólowe, uspokajające czy ogólnie psychotropowe.

Kardiotoksyczne następstwa spożywania alkoholu

Szacuje się, że na świecie jest około 140 milionów alkoholików, co pokazuje, że jest to duży problem ogólnospołeczny. W Polsce jest to ok. 600–800 tys. osób, z przewagą mężczyzn. Bardzo podatną na uzależnienie grupą jest młodzież. Według badania europejskiego programu badań ankietowych w szkołach (ESPAD) do picia napojów alkoholowych przyznaje się ponad 92% uczniów III klas gimnazjalnych i ponad 96% uczniów II klas szkół średnich. Dane z raportu „Zwrot w modelach konsumpcji. 2. edycja raportu alkohol w Polsce”, przedstawionego przez Pracodawców Rzeczypospolitej Polskiej (PRP), wskazują na zmianę stylu picia alkoholu w Polsce. Zamiast napojów niskoprocentowych znów coraz częściej wybierane są mocne alkohole. W rezultacie napoje spirytusowe zyskały największy od ponad 20 lat (ponad 39-procentowy) udział w strukturze spożycia napojów alkoholowych. Według danych Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (na podstawie GUS) w 2019 r. przeciętny mieszkaniec Polski wypił 9,78 litrów czystego alkoholu. To największe spożycie od dekady. Jeśli chodzi o częstotliwość konsumpcji, Polska plasowała się poniżej unijnej średniej. Dane Eurostatu wskazują, że codzienne picie deklarowało 1,6% Polaków (w porównaniu ze średnią w UE – 8,4% czy przodującymi w tym zestawieniu Portugalczykami – 20,7%). Pogorszenie zdrowia w Polsce jest wynikiem dramatycznego wzrostu konsumpcji alkoholu. W latach 2002–2017 roczne spożycie czystego alkoholu zwiększyło się z 6,5 litra do ponad 10 litrów na mieszkańca.
Toksyczne działanie alkoholu na układ sercowo-naczyniowy może być zróżnicowane w zależności od wielu czynników, takich jak ilość spożywanego alkoholu, częstotliwość spożycia, ogólny stan zdrowia i predyspozycje genetyczne. Działanie to jest z reguły złożone i obejmuje różne mechanizmy, prowadząc do zróżnicowanych następstw klinicznych. Nadmierne spożycie alkoholu może prowadzić do zwiększenia ciśnienia krwi, co z kolei zwiększa ryzyko wystąpienia chorób serca, udaru mózgu, chorób naczyń obwodowych i innych powikłań sercowo-naczyniowych. Długotrwałe nadużywanie alkoholu może prowadzić do uszkodzenia mięśnia sercowego, co może objawiać się jako kardiomiopatia alkoholowa.
Mechanizm powstawania kardiomiopatii alkoholowej nie jest w pełni poznany, ale istnieje kilka czynników, które mogą przyczyniać się do jej rozwoju. Spożywanie dużych ilości alkoholu przez długi czas może prowadzić do toksycznego działania na mięsień sercowy, powodując jego uszkodzenie i osłabienie. Alkohol może także prowadzić do zaburzeń metabolicznych, zapalenia mięśnia sercowego oraz zaburzeń neurohormonalnych, które mogą dalej wywoływać kardiomiopatię. Objawy kardiomiopatii alkoholowej mogą obejmować m.in. duszność, osłabienie, obrzęki kończyn, nieregularne bicie serca, uczucie zmęczenia oraz inne objawy związane z niewydolnością serca. W niektórych przypadkach choroba może przebiegać bezobjawowo lub z minimalnymi objawami, szczególnie na początku. Diagnostyka kardiomiopatii alkoholowej opiera się na analizie wywiadu dotyczącego spożywania alkoholu, badaniu przedmiotowym, badaniach laboratoryjnych, w tym oznaczeniu aktywności enzymów sercowych oraz echokardiografii. Podstawą leczenia kardiomiopatii alkoholowej jest zaprzestanie spożywania alkoholu i zapobieganie dalszemu uszkodzeniu serca. W zależności od stopnia zaawansowania choroby i występujących objawów może być konieczne stosowanie leków mających na celu poprawę czynności serca i kontrolę ciśnienia krwi, leczenie zaburzeń rytmu oraz innych metod leczenia wspomagającego. W niektórych przypadkach może być także konieczne leczenie niewydolności serca. Rokowanie zależy głównie od stopnia uszkodzenia mięśnia sercowego i zaawansowania choroby w momencie rozpoznania oraz od skuteczności leczenia i zmiany stylu życia. Wczesne rozpoznanie choroby i zaprzestanie spożywania alkoholu może poprawić rokowanie i zmniejszyć ryzyko powikłań.
Spożywanie alkoholu może zwiększać ryzyko wystąpienia różnych rodzajów zaburzeń rytmu serca, w tym migotania przedsionków, migotania komór oraz innych rodzajów arytmii. Nadmierne spożycie alkoholu może prowadzić do zaburzeń lipidowych, takich jak zwiększenie stężenia triglicerydów i zmniejszenie stężenia cholesterolu HDL, co zwiększa ryzyko miażdżycy i chorób sercowo-naczyniowych. Spożywanie alkoholu może również zwiększać ryzyko powstawania zakrzepów krwi, co z kolei zwiększa ryzyko wystąpienia zawału serca, udaru mózgu i innych powikłań zakrzepowo-zatorowych.

Kardiotoksyczne działanie środków odurzających

Uzależnienie od środków odurzających samo w sobie stanowi chorobę według Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych. Narkotyki wykazują bardzo szerokie niekorzystne działanie na organizm człowieka, w skrajnej postaci dewastując funkcjonowanie psychiczne, fizyczne i społeczne.
Według „Raportu o stanie narkomanii w Polsce 2020” Krajowego Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom aż 5,4% populacji Polaków w wieku 15–64 lat używa narkotyków, a najwyższy odsetek użytkowania obserwuje się u młodzieży i dorosłych w wieku 15–34 lat. Najczęściej używanym narkotykiem w populacji ogólne jest marihuana (12,1%). Kokaina nie jest tak bardzo rozpowszechniona w Polsce. Wyniki badań w populacji ogólnej pokazują, że wśród młodych dorosłych odsetek osób stosujących kokainę wynosi 0,5%, a tylko 2,2% osób podjęło leczenie z powodu uzależnienia od kokainy. 
Narkotyki najpowszechniej kojarzone są z efektami psychicznymi związanymi z uzależnieniem. Wśród objawów obserwowanych u osób uzależnionych od narkotyków najczęściej stwierdza się depresję, zmiany nastroju, zachowania kompulsywne, stany lękowe, psychozy, schizofrenię, agresję, urojenia i myśli samobójcze. Nie można jednak zapominać o niezwykle szkodliwym wpływie narkotyków na inne układy i narządy, w tym układ sercowo-naczyniowy.
Szczególnie często kardiotoksyczność narkotyków wiąże się z występowaniem ostrych zespołów wieńcowych, zaburzeń rytmu, takich jak migotanie przedsionków lub migotanie komór, niewydolności serca i innych ostrych zaburzeń sercowo-naczyniowych, choć mechanizm działania poszczególnych substancji narkotycznych różni się.
Część z tych zaburzeń zwiększa ryzyko zachorowalności i śmiertelności z powodu powikłań, np. zwiększenie ciśnienia tętniczego po spożyciu kokainy czy amfetaminy może prowadzić do udaru mózgu, zawału mięśnia sercowego, a nawet nagłego zatrzymania krążenia. Te substancje mogą również prowadzić do skurczu naczyń krwionośnych, co ogranicza dopływ krwi do serca i mózgu. Regularne używanie narkotyków może również prowadzić do uszkodzenia ściany tętnic, co zwiększa ryzyko wystąpienia miażdżycy i związanych z nią chorób, nie tylko układu sercowo-naczyniowego.
Najbardziej kardiotoksycznymi narkotykami są kokaina i amfetamina. Kardiotoksyczne działanie kokainy opisano już w latach 90. XX w. Kokaina blokuje kanały sodowe w układzie bodźcoprzewodzącym, co powoduje spadek potencjału czynnościowego komórek. W rezultacie może dojść do zaburzeń rytmu serca oraz nagłej śmierci w wyniku zawału. Spożywanie kokainy może wywołać zawał, gdyż przewlekłe jej przyjmowanie wywołuje tzw. efekt inotropowy i chronotropowy, co zwiększa zapotrzebowanie mięśnia sercowego na tlen i znacząco je obciąża. Dodatkowo dochodzi do skurczu naczyń wywołanego przez kokainę oraz spadku aktywności syntezy tlenku azotu. Zawał po spożyciu kokainy nie ma podłoża miażdżycowego, gdyż nie stwierdza się przyspieszenia wapnienia tętnic. 
Innym schorzeniem kardiologicznym obserwowanym u nadużywających kokainy jest kardiomiopatia. To zaburzenia czynności komór serca związane z nadmierną aktywnością mięśnia sercowego i pobudzaniem wolnych rodników przez kokainę. Opioidy zwiększają produkcję tlenku azotu poprzez aktywację receptorów opioidowych. Wywołują także obniżenie ciśnienia tętniczego, a heroina powoduje bezpośrednio hipotensję i bradykardię. Heroina ma też toksyczny wpływ na tętnice wieńcowe, powodując ich stan zapalny lub zakrzepy, oraz na sam mięsień sercowy. Może także wywołać częstoskurcz komorowy. Uzależnieni od opioidów najczęściej są narażeni na takie nieprawidłowości funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego jak powiększenie serca, przerost komór serca, zwłóknienie oraz martwica mięśnia sercowego i zapalenie wsierdzia. Dożylne przyjmowanie narkotyków zwiększa ryzyko zapadnięcia na infekcyjne zapalenie wsierdzia, które u nadużywających narkotyków zazwyczaj rozwija się w zastawkach prawej części serca. Czynnikiem etiologicznym wywołującym infekcyjne zapalnie wsierdzia u narkomanów jest gronkowiec złocisty. Prawostronne zapalenie wsierdzia u osób dożylnie aplikujących narkotyki często nawraca. Uszkodzenia wsierdzia wywołane są nieprzestrzeganiem zasad higieny podczas przyjmowania dożylnie narkotyków oraz przyjmowaniem narkotyków zanieczyszczonych.
Charakterystykę najczęściej stosowanych środków uzależniających oraz ich wpływ na układ sercowo-naczyniowy przedstawiono w tabeli 1.

Tab. 1. Charakterystyka najczęściej stosowanych środków uzależniających oraz ich wpływ na układ sercowo-naczyniowy

Leczenie zaburzeń kardiotoksycznych spowodowanych nadużywaniem narkotyków zazwyczaj zależy od rodzaju substancji, jej dawki oraz stopnia uszkodzenia serca. Co obejmuje postępowanie?
W przypadku ciężkich kardiotoksycznych reakcji na narkotyki, takich jak ostre zatrzymanie krążenia, migotanie komór lub niewydolność serca, konieczne jest natychmiastowe działanie mające na celu przywrócenie funkcji serca i krążenia. Może to obejmować resuscytację krążeniowo-oddechową, defibrylację, stosowanie leków stabilizujących krążenie itp.

• W niektórych przypadkach stosuje się leki farmakologiczne w celu łagodzenia objawów kardiotoksycznych narkotyków. Na przykład w przypadku nadużywania kokainy może być stosowany azotan amylu w celu obniżenia ciśnienia krwi i poprawienia perfuzji mięśnia sercowego.
• W przypadku podejrzenia kardiotoksycznych efektów narkotyków istotne jest monitorowanie funkcji serca za pomocą elektrokardiogramu (EKG) oraz biomarkerów sercowych, takich jak troponina. To pozwala na wczesne wykrycie ewentualnych powikłań i szybsze podjęcie odpowiednich działań.
• Osoby uzależnione od narkotyków wymagają wsparcia odwykowego i terapii uzależnień. Odpowiednie leczenie uzależnienia może pomóc w zapobieganiu dalszemu nadużywaniu substancji i zmniejszeniu ryzyka ponownego wystąpienia kardiotoksycznych efektów.
• W przypadku wystąpienia określonych objawów kardiotoksyczności, takich jak zaburzenia rytmu serca, niewydolność serca czy uszkodzenie mięśnia sercowego, konieczne może być zastosowanie leczenia objawowego, takiego jak leki antyarytmiczne, leki moczopędne czy leki poprawiające siłę skurczu serca.
• Leczenie kardiotoksycznych następstw stosowania narkotyków powinno być kompleksowe i dostosowane do indywidualnych potrzeb pacjenta oraz rodzaju substancji, której nadużywał. W każdym przypadku konieczna jest również ścisła współpraca między lekarzami specjalistami, takimi jak kardiolodzy, toksykolodzy i psychiatrzy, w celu zapewnienia kompleksowej opieki nad pacjentem.
   

Kardiotoksyczne następstwa stosowania stymulantów

Stymulanty (psychostymulanty, środki pobudzające) to substancje psychoaktywne służące pobudzeniu układu nerwowego. W wyniku ich działania dochodzi do poprawy samopoczucia, wyostrzenia zmysłów i zniesienia zmęczenia. Dane Głównego Inspektora Sanitarnego dotyczące wskaźników zatruć nowymi substancjami psychoaktywnymi (NSP, dopalaczami) wskazują na ich zmniejszenie. Po rekordowym pod tym względem roku 2015 (7283), w 2016 roku odnotowano zmniejszenie liczby podejrzeń zatruć do 4369 przypadków. Ostatnie dane dotyczące 2020 roku wskazują na powrót liczby zatruć do wartości z 2013 roku.
Obraz kliniczny zatruć dopalaczami (głównie z grupy fenetyloaminy i katynonów) jest podobny do zatruć amfetaminą, z dominującym silnym pobudzeniem psychoruchowym oraz możliwymi powikłaniami narządowymi, w tym kardiotoksycznymi. W zatruciach syntetycznymi katynonami dominują objawy zespołu sympatykomimetycznego, obejmujące m.in. zwiększenie ciśnienia tętniczego >200/100 mmHg, zaburzenia rytmu i przewodzenia. Objawy zatrucia syntetycznymi kannabinoidami obejmują tachykardię, zwiększenie ciśnienia tętniczego, ostre niedokrwienie mięśnia sercowego i udar mózgu.
Leczenie ostrych zatruć dopalaczami często wymaga hospitalizacji na oddziale intensywnej terapii i postępowania wielospecjalistycznego, obejmującego m.in. intensywne leczenie wspomagające układ krążenia.

Podsumowanie

Leczenie uzależnień to kompleksowy proces terapeutyczny, mający na celu pomoc osobom uzależnionym od substancji psychoaktywnych. Istnieje wiele metod leczenia uzależnień, z których najpopularniejsze to terapia indywidualna, terapia grupowa, wsparcie farmakologiczne oraz programy terapeutyczne oparte na 12 krokach. Podstawowym celem leczenia uzależnień jest całkowite zerwanie z nałogiem, odbudowanie relacji społecznych oraz poprawa jakości życia pacjenta. W procesie terapeutycznym ważne jest wsparcie rodziny i bliskich, a także regularne kontrole lekarskie i psychologiczne. Leczenie uzależnień może trwać różnie, w zależności od stopnia uzależnienia oraz indywidualnych potrzeb pacjenta.
Postępowanie w przypadku zaburzeń somatycznych związanych z uzależnieniem od narkotyków, alkoholu czy dopalaczy obejmuje podawanie leków objawowych i wspomagających, w zależności od rodzaju i zakresu uszkodzeń mięśnia sercowego, poszczególnych struktur serca czy naczyń krwionośnych oraz wywołanych nimi objawów klinicznych. Skutki toksycznego działania na układ sercowo-naczyniowy mogą jednak utrzymywać się długo, a nawet w ogóle nie ustępować, skracając oczekiwaną długość życia, zwiększając śmiertelność i występowanie innych powikłań, pomimo skutecznego leczenia samego uzależnienia.

PIŚMIENNICTWO

1. Siedlaczek M. Cardiovascular effects of cocaine. Med Res J 2019; 4: 110–115.
2. Jachymek M, Winowska J, Weronika Macioszek W i wsp. Kardiotoksyczność narkotyków. Med Prakt 2015; 9: 58–64.
3. Jabłońska M, Kidawa M, Malczewski A i wsp. Nowe substancje psychoaktywne – nowe ryzyka i wyzwania. SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny i Krajowe Biuro do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii. Warszawa 2017.
4. Gradman AH. Cardiac Effects of Cocaine: A Review. The Yale Journal of Biology and Medicine 1988; 61: 137–147.
5. Kevil CG, Goeders NE, Woolard MD i wsp. Methamphetamine Use and Cardiovascular Disease: in search of answers. Arterioscler Thromb Vasc Biol 2019; 39: 1739–1746.
6. Mas M, Farré M, de la Torre R i wsp. Cardiovascular and neuroendocrine effects and pharmacokinetics of 3, 4-methylenedioxymethamphetamine in humans. J Pharmacol Exp Ther 1999; 290: 136–45.
7. Richards JR, Garber D, Laurin EG i wsp. Treatment of cocaine cardiovascular toxicity: a systematic review. Clin Toxicol (Phila) 2016; 54: 345–64.
8. Lucas DL, Brown RA, Wassef M, Giles TD. Alcohol and the Cardiovascular System Research Challenges and Opportunities. J Am Coll Cardiol 2005; 45: 1916–24.
9. https://pracodawcyrp.pl/raporty/zwrot-w-modelach-konsumpcji-ii-edycja-raportu-alkohol-w-polsce (dostęp: 22.04.2024 r.).
10. Zwrot w modelach konsumpcji. 2. edycja raportu Alkohol w Polsce. Opracowanie zbiorcze pod red. Andrzeja M. Fala. WARSZAWA 2023 r.
11. https://leczeniealkoholizmu.com/czytelnia/alkoholizm-w-polsce-cz-1/ (dostęp: 22.04.2024 r.).
12. Zatoński WA, Janik-Koncewicz K, Zatoński M, Wojtyła A. Epidemia zgonów alkoholowych. Menedżer Zdrowia 2020; (7-8): 118–123.
13. https://www.gov.pl/web/psse-krakow/miedzynarodowy-dzien-zapobiegania-narkomanii (dostęp: 22.04.2024 r.).
14. Malczewski A, Bevz M, Dalmata M i wsp. Raport o stanie narkomanii w Polsce 2020. Krajowe Biuro do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii. Warszawa 2020.
15. Wodowski G (red.). Zagrożenia związane z używaniem stymulantów. Poradnia MONAR w Krakowie. Kraków 2022.